बौद्ध धर्माचा आत्मा : महाबोधी महाविहार बोधगया | Mahabodhi Mahavihar History | Mahabodhi Temple Information

महाबोधी महाविहार, बोधगया: बौद्ध धर्माचा आत्मा आणि जागतिक वारसा

महाबोधी महाविहार, बिहारमधील बोधगया येथे वसलेले, हे बौद्ध धर्मातील सर्वात पवित्र तीर्थस्थानांपैकी एक आहे. याच ठिकाणी गौतम बुद्धांनी बोधीवृक्षाखाली ध्यान करताना आत्मज्ञान प्राप्त केले होते. हे मंदिर केवळ बौद्ध धर्माचे केंद्रच नाही, तर भारताच्या प्राचीन स्थापत्यकलेतील एक उत्कृष्ट नमुना आहे. 2002 मध्ये युनेस्कोने या मंदिराला जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा दिला, ज्यामुळे त्याचे आंतरराष्ट्रीय महत्त्व अधोरेखित झाले. या ब्लॉगमध्ये आपण महाबोधी महाविहाराची संपूर्ण कहाणी, त्याचा इतिहास, युनेस्को ( UNESCO ) नामांकनाची प्रक्रिया आणि त्याचे सांस्कृतिक महत्त्व याबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया.

हेही पाहा : बोधगया विषयी संपूर्ण माहिती साठी येथे क्लिक करा!

महाबोधी महाविहार: एक पवित्र तीर्थस्थान

महाबोधी महाविहार, ज्याला महाबोधी मंदिर किंवा "महान प्रबोधन मंदिर" असेही म्हणतात, बिहारच्या बोधगया येथे फाल्गु नदीच्या काठावर वसलेले आहे. हे मंदिर बौद्ध धर्मातील चार प्रमुख तीर्थस्थानांपैकी एक आहे (इतर तीन लुंबिनी, कुशीनगर आणि सारनाथ). येथेच सिद्धार्थ गौतम, जे नंतर गौतम बुद्ध म्हणून ओळखले गेले, यांनी 589 ईसापूर्व बोधीवृक्षाखाली आत्मज्ञान प्राप्त केले. या घटनेने बौद्ध धर्माचा पाया घातला, आणि आजही हे मंदिर जगभरातील बौद्ध भाविकांचे प्रमुख आकर्षण आहे.

महाबोधी महाविहार परिसरामध्ये 50 मीटर उंच मुख्य मंदिर, पवित्र बोधीवृक्ष, वज्रासन (बुद्धांनी ध्यान केलेले ठिकाण), आणि बुद्धांच्या आत्मज्ञानाशी संबंधित अन्य सहा पवित्र स्थळांचा समावेश आहे. या परिसराला प्राचीन वोटिव्ह स्तूपांनी वेढलेले आहे, जे आतील, मध्यम आणि बाहेरील वर्तुळाकार सीमांनी संरक्षित आहे. याशिवाय, कमळ सरोवर (लोटस पॉन्ड) हे सातवे पवित्र स्थळ मंदिर परिसराच्या दक्षिणेला आहे.

हेही पाहा : बौद्ध धर्माचा संपूर्ण इतिहास आणि माहिती 

इतिहास: प्राचीन काळापासून आधुनिक युगापर्यंत

महाबोधी मंदिराचा इतिहास 2,500 वर्षांहून अधिक जुना आहे. या मंदिराची सुरुवात सम्राट अशोक यांनी तिसऱ्या शतकात (इ.स.पू. 250) केली. अशोकाने बोधीवृक्षाजवळ एक लहान मंदिर आणि वज्रासन स्थापित केले, जे बुद्धांनी ध्यान केलेल्या ठिकाणाचे प्रतीक आहे. या मंदिराला पुढील शतकांमध्ये अनेक राजवंशांनी विस्तारित आणि पुनर्निर्मित केले. सध्याचे मंदिर 5व्या किंवा 6व्या शतकातील आहे, जे गुप्त साम्राज्याच्या उत्तरार्धात बांधले गेले. हे भारतातील सर्वात प्राचीन पूर्णपणे विटांनी बांधलेल्या बौद्ध मंदिरांपैकी एक आहे आणि त्याने भारतीय स्थापत्यशास्त्रावर खोल प्रभाव टाकला आहे.

गुप्त काळात मंदिराला त्याचे सध्याचे स्वरूप मिळाले, ज्यामध्ये 55 मीटर उंच शिखर आणि चार कोपऱ्यांवर छोटी शिखरे आहेत. मंदिराच्या भिंतींवर बुद्धांच्या जीवनातील प्रसंग दर्शवणारी कोरीव कामे आणि बौद्ध प्रतीके आढळतात. मंदिर परिसरातील रेलिंग्ज दोन प्रकारच्या आहेत: काही 150 ईसापूर्वच्या शुंग काळातील वाळूच्या दगडापासून बनवलेल्या, तर काही गुप्त काळातील खडबडीत ग्रॅनाइटपासून बनवलेल्या.

हेही वाचा : सातवाहन राजवंश आणि बौद्ध धम्म 

8व्या आणि 9व्या शतकात बौद्ध धर्माचा प्रभाव कमी झाला आणि मंदिर उपेक्षित राहिले. 13व्या शतकात दिल्ली सल्तनतीच्या बख्तियार खिलजीच्या आक्रमणानंतर मंदिर पूर्णपणे सोडले गेले. पुढे 19व्या शतकात बर्मी राजा यू औंग म्याट आणि ब्रिटिश सरकारने मंदिराची पुनर्स्थापना केली. 20व्या शतकात भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाने (ASI) मंदिराचे मोठ्या प्रमाणात नूतनीकरण केले, ज्यामुळे ते आजच्या स्वरूपात पाहायला मिळते.

युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ

महाबोधी महाविहाराला 2002 मध्ये युनेस्को जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा मिळाला, ज्यामुळे त्याचे जागतिक महत्त्व अधोरेखित झाले. युनेस्कोने या मंदिराला खालील निकषांवर आधारित वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली:

• निकष (i): मानवी सर्जनशीलतेचा उत्कृष्ट नमुना म्हणून, मंदिर प्राचीन भारतीय विटांच्या स्थापत्यशास्त्राचे प्रतीक आहे.
• निकष (ii): मंदिराने बौद्ध स्थापत्यशास्त्र आणि कला यांच्यावर खोल प्रभाव टाकला, ज्याचा प्रभाव आशियातील इतर बौद्ध मंदिरांवर दिसून येतो.
• निकष (iii): बौद्ध धर्माच्या उदय आणि विकासाचा एक असाधारण साक्षीदार म्हणून.
• निकष (iv): प्राचीन बौद्ध मंदिरांचा एक उत्कृष्ट नमुना.
• निकष (vi): बुद्धांच्या आत्मज्ञानाशी थेट संबंध असलेले एक पवित्र स्थळ, ज्याने मानवी विचार आणि विश्वासांवर गहन प्रभाव टाकला.

युनेस्कोच्या मान्यतेसाठी भारत सरकार आणि बिहार सरकारने सखोल प्रयत्न केले. 1990 च्या दशकात मंदिर परिसराचे संरक्षण आणि व्यवस्थापन सुधारण्यासाठी अनेक पावले उचलली गेली. बोधगया मंदिर व्यवस्थापन समिती (BTMC) आणि सल्लागार मंडळ यांनी मंदिराच्या देखभालीसाठी आणि भाविकांच्या व्यवस्थापनासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. युनेस्कोच्या तपासणीत मंदिर परिसराची प्राचीनता, त्याचे सांस्कृतिक महत्त्व आणि संरक्षणाच्या प्रयत्नांचा विचार करण्यात आला. मंदिर परिसराला 4.86 हेक्टर क्षेत्रासह वारसा स्थळ म्हणून घोषित करण्यात आले, ज्यामध्ये बफर झोनच्या संरक्षणाचाही विचार झाला.

हेही पाहा : BTMC बोधगया मंदिर व्यवस्थापन समिती कायदा 1949 काय आहे?

महाविहाराचे व्यवस्थापन आणि संरक्षण

महाबोधी महाविहाराचे व्यवस्थापन बिहार सरकार आणि बोधगया मंदिर व्यवस्थापन समिती (BTMC) यांच्या अंतर्गत आहे. 1949 च्या बोधगया मंदिर कायद्याअंतर्गत, समितीमध्ये चार बौद्ध आणि चार हिंदू प्रतिनिधींचा समावेश आहे, ज्यामुळे धार्मिक समन्वय दिसून येतो. समिती मंदिराच्या देखभालीसाठी 85 नियमित कर्मचारी आणि 45 तात्पुरत्या कामगारांची नियुक्ती करते. भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग (ASI) मंदिराच्या संरक्षण आणि पुनर्स्थापना कार्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो.

2013 मध्ये मंदिराच्या वरच्या भागाला 289 किलो सोन्याने मढवण्यात आले, जे थायलंडच्या राजा आणि भक्तांनी दान केले होते. 

सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व काय आहे?

महाबोधी महाविहार हे बौद्ध धर्माचे केंद्र आहे, जिथे दरवर्षी लाखो भाविक भेट देतात. येथील बोधीवृक्ष, ज्याला मूळ बोधीवृक्षाचा वंशज मानला जातो, बौद्धांसाठी पवित्र आहे. बुद्धांनी आत्मज्ञानानंतर सात आठवडे वेगवेगळ्या ठिकाणी ध्यान केले, ज्याची स्मृती मंदिर परिसरातील सात पवित्र स्थळांमध्ये जपली जाते. यामध्ये अनिमेषलोचन स्तूप, मुचलिंदा सरोवर आणि रत्नचक्रमा यांचा समावेश आहे.

मंदिराची स्थापत्यशैली ही ना पूर्णपणे द्राविडी आहे ना नागर. त्याची उंच, सरळ शिखरे द्राविडी शैलीची आठवण करतात, तर त्याची रचना नागर शैलीशी मिळतीजुळती आहे. मंदिरातील बुद्धमूर्ती, जी भूस्पर्श मुद्रेत आहे, भाविकांसाठी प्रेरणादायी आहे.

हेही पाहा : ग्लोबल विपश्यना पॅगोडा ची संपूर्ण माहिती 

आधुनिक काळातील आव्हाने काय होती?

महाबोधी महाविहाराला आधुनिक काळात अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागला आहे. 19व्या शतकात हिंदू महंतांनी मंदिरावर नियंत्रण मिळवले होते, ज्यामुळे बौद्ध भक्तांमध्ये असंतोष निर्माण झाला. 1891 मध्ये श्रीलंकेचे अनागरिका धर्मपाल यांनी मंदिराला बौद्धांच्या नियंत्रणाखाली आणण्यासाठी आंदोलन सुरू केले. 1949 मध्ये बिहार सरकारने मंदिराचे व्यवस्थापन हाती घेतले, ज्यामुळे ही लढाई यशस्वी झाली.

आजही मंदिर परिसरात पर्यटक आणि भाविकांची मोठी गर्दी होते, ज्यामुळे पायाभूत सुविधांचा विकास आणि संरक्षण यांच्यात समतोल राखणे आव्हानात्मक आहे. युनेस्कोने बफर झोनच्या संरक्षणासाठी आणि परिसराच्या धार्मिक वातावरणाच्या रक्षणासाठी नियमावली बनवण्याची शिफारस केली आहे.

महाबोधी महाविहार हे केवळ एक मंदिर नाही, तर बौद्ध धर्माचा आत्मा आहे. येथील प्रत्येक दगड, प्रत्येक कोरीव काम आणि बोधीवृक्ष बुद्धांच्या शिकवणींची साक्ष देतात. युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ म्हणून त्याची मान्यता ही भारताच्या सांस्कृतिक समृद्धीचा पुरावा आहे. बोधगयाला भेट देणे म्हणजे केवळ एक तीर्थयात्रा नाही, तर शांतता, आत्मचिंतन आणि प्राचीन इतिहासाशी संनाद आहे. प्रत्येक बौद्ध, हिंदू आणि इतिहासप्रेमीने या पवित्र स्थळाला भेट देऊन त्याचे सौंदर्य आणि शांती अनुभवावी.

Source:

UNESCO World Heritage Site 

Mahabodhi Mahavihar Temple Wikipedia 

हेही पाहा 

• बौद्ध धर्माच्या वेगवेगळ्या पद्धती किंवा शाखा
• चक्रवर्ती सम्राट अशोक यांच्या विषयी संपूर्ण माहिती 
• भारतातील बौद्ध धर्म | Buddhism In India

वरील माहिती मध्ये जर काही चुक झाली असेल तर नक्की आम्हाला E-Mail द्वारे कळवा, आम्हाला Suggestions देण्यासाठी येथे क्लिक करा!

Latest Updates साठी आम्हाला WhatsApp, Facebook, Instagram ला फॉलो आणि YouTube ला Subscribe करून Support करा! जय शिवराय जय भीम 💙🧡🙏!