कसा पसरला बौद्ध धर्म जगभर? सम्राट अशोक आणि 84000 स्तूपांचा रहस्य | Samrat Ashoka Builds 84k Stupas
भारतीय इतिहासात मौर्य वंशातील सम्राट अशोक यांचे नाव सुवर्णाक्षरांनी लिहिले जाते. ते फक्त एक महान सम्राट नव्हते तर धर्म, न्याय आणि अहिंसेचे प्रचारक होते. विशेष म्हणजे, बौद्ध धर्माच्या प्रसारासाठी त्यांनी अपार योगदान दिले. यामध्ये सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे त्यांनी बांधलेले 84,000 बौद्ध स्तूप. या स्तूपांमुळे बौद्ध धर्म केवळ भारतातच नव्हे तर संपूर्ण आशियात पसरला.
कलिंग युद्धानंतरचा बदल
सम्राट अशोक हे अत्यंत पराक्रमी योद्धा होते. परंतु इ.स.पू. 261 च्या सुमारास झालेले कलिंग युद्ध त्यांच्या आयुष्यातील मोठे टर्निंग पॉईंट ठरले. या युद्धात लाखो लोकांचा बळी गेला. युद्धभूमीवर पडलेल्या प्रेते, विधवा स्त्रिया आणि अनाथ झालेली मुले पाहून सम्राट अशोकांचे मन हेलावून गेले. त्यानंतर त्यांनी हिंसा सोडून बौद्ध धर्माचा स्वीकार केला.
हेही वाचा: चार आर्यसत्य काय आहेत?
84,000 स्तूपांची निर्मिती – उद्दिष्ट व हेतू
अशोकांनी ठरवले की बौद्ध धर्माचा शांती, करुणा व मैत्रीचा संदेश जगभर पसरवायचा. त्यासाठी त्यांनी 84,000 स्तूपांची निर्मिती केली.
- या स्तूपांमध्ये बुद्धांचे धातू (अस्थी व अवशेष) ठेवण्यात आले.
- स्तूप हे फक्त धार्मिक स्थळ नव्हते, तर शिक्षण आणि ध्यान केंद्रे म्हणूनही कार्य करत होते.
- अशोकांचा हेतू असा होता की लोकांनी युद्ध, हिंसा आणि वैरभाव विसरून शांततेकडे वाटचाल करावी.
स्तूपांची रचना व वास्तुकला
बौद्ध स्तूप हे साधारणपणे अर्धगोलाकार बांधकाम असते. त्यामध्ये चार प्रमुख भाग असतात –
- गोलाकार गुमट – बुद्धांच्या अवशेषांचे प्रतीक.
- हरमिका – चौकोनी छोटा भाग, जो धर्मचक्राचे प्रतीक मानला जातो.
- यष्टि (ध्वजदंड) – विश्वाशी जोडणारा दैवी संबंध.
- तोरण (प्रवेशद्वार) – ज्यावर बुद्धांच्या जीवनातील कथा कोरलेल्या असतात.
अशोकांनी बांधलेले स्तूप हे केवळ धार्मिकच नव्हते तर त्यामध्ये कला, शिल्पकला आणि वास्तुकलेचा अद्भुत संगम दिसतो.
प्रसिद्ध अशोककालीन स्तूप
अशोकांनी उभारलेल्या हजारो स्तूपांपैकी काही विशेष प्रसिद्ध आहेत:
- सांची स्तूप (म. प्र.) – जगप्रसिद्ध आणि UNESCO जागतिक वारसा स्थळ.
- धमेक स्तूप (सारनाथ, उत्तर प्रदेश) – बुद्धांनी पहिल्यांदा धर्मचक्र प्रवर्तन केले त्या ठिकाणी.
- शांती स्तूप (राजगीर, बिहार)
- भरहुत स्तूप (म. प्र.) – येथे उत्कृष्ट शिल्पकला आढळते.
- कांचीपूरम, अमरावती आणि श्रीलंकातील काही स्तूपे देखील अशोककालीन मानली जातात.
स्तूपांचा जागतिक प्रभाव
अशोकांनी फक्त भारतातच स्तूप उभारले नाहीत तर श्रीलंका, नेपाळ, अफगाणिस्तान, बर्मा (म्यानमार), थायलंड, लाओस, कंबोडिया आणि चीनपर्यंत बौद्ध धर्माचा प्रसार केला.
- त्यांनी धम्मदूत (बौद्ध भिक्षू) परदेशात पाठवले.
- स्तूप हे त्या त्या देशातील धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्र बनले.
- त्यामुळे अशोकांचा वारसा आजही आशियातील अनेक ठिकाणी जिवंत आहे.
बौद्ध स्तूपांचे महत्त्व
- धर्मप्रसाराचे माध्यम – लोकांना बौद्ध तत्त्वज्ञान शिकवण्यासाठी स्तूप महत्त्वाचे ठरले.
- शांती व एकतेचे प्रतीक – समाजात अहिंसा, मैत्री आणि दया या मूल्यांचा प्रसार झाला.
- कलेचा वारसा – शिल्पकला, वास्तुकला आणि चित्रकलेचे उत्कृष्ट नमुने आजही जगाला प्रेरणा देतात.
- सांस्कृतिक वारसा – UNESCO ने अनेक स्तूपांना जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा दिला आहे.
सम्राट अशोकांनी बांधलेले 84,000 बौद्ध स्तूप ही केवळ धार्मिक स्थळे नव्हती, तर मानवतेचा संदेश देणारी प्रेरणास्थळे होती. त्यांनी जगाला दाखवून दिले की खरा सामर्थ्यवान राजा तोच असतो जो हिंसा नव्हे तर शांती, दया आणि न्यायाचा मार्ग स्वीकारतो.
हे सुद्धा वाचा: