भारतीय स्वातंत्र्य आणि बाबासाहेब आंबेडकरांचे स्वातंत्र्यविषयीचे व्यापक विचार
15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारत ब्रिटिश राज्यापासून मुक्त झाला. हा क्षण भारतीय जनतेसाठी स्वातंत्र्याचा प्रारंभ होताच, मात्र बाबासाहेब आंबेडकरांसाठी हा फक्त प्रारंभ होता वास्तविक स्वातंत्र्य म्हणजे फक्त राजकीय सत्ता प्राप्त करण्यापेक्षा खूप अधिक होता.
राजकीय स्वातंत्र्य मात्र अस मूळस्वातंत्र्य?
स्वातंत्र्य ही संकल्पना बाबासाहेबांसाठी केवळ ब्रिटिशांना पराभूत करण्यापुरती मर्यादित नव्हती. ते स्पष्टपणे वदत होते की:
"संशयसहित: ‘नया भारत’ ला राजकीय स्वातंत्र्य मिलाले आहे, परंतु सामाजिक आणि आर्थिक स्वातंत्र्याची उगवण अजून व्हायला बाकी आहे."{codeBox}
विविध सामाजिक आणि आर्थिक गुलामगिरी दूर केल्याशिवाय राजकीय स्वातंत्र्य फक्त एक खोल संदेश नसतो. हे विचार त्यांनी संविधानाच्या रूपात अमलात आणले, ज्यात सामाजिक न्याय, मौलिक अधिकार आणि आरक्षण या उपाययोजनांचा समावेश होता.
हेही वाचा: लोकशाही बद्दल डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे काय विचार होते? Dr Babasaheb Ambedkar on Democracy
राजकीय, सामाजिक व आर्थिक समता: त्रिमूर्ती स्वरूपी स्वातंत्र्य
राजकीय स्वातंत्र्य म्हणजे मताधिकाराचा समान अधिकार, पण बाबासाहेबांचे मत होते की:
"राजकारणात आपल्याला समता मिळेल; परंतु सामाजिक व आर्थिक जीवनात तिरस्कार अविरत राहील."{codeBox}
त्यांचे इतर उद्गार स्पष्ट आहेत:
- ‘Political democracy’ ही फक्त मोर्चा नाही, तर ती ‘social democracy’ आणि ‘economic democracy’ या दोन्हींच्या आधारावर टिकणारी असावी. राजकीय स्वातंत्र्यापेक्षा खरे परिवर्तन सामाजिक-आर्थिक समतेतूनच येऊ शकते .
- संविधानाच्या प्रस्तावनेत (Preamble) ‘स्वातंत्र्य, समता, बंधुता’ या मूळ तत्त्वांमध्ये परस्पर अविभक्त असतात
- “Liberty cannot be divorced from equality; equality cannot be divorced from liberty. Nor can liberty and equality be divorced from fraternity.” .
जातिव्यवस्थेचा नाश: ‘Annihilation of Caste’
बाबासाहेबांनी जातिव्यवस्थेचा कडक निषेध केला:
“शत्रू म्हणजे त्या शास्त्रांचा मूळ आहे जे जातीची शिकवण करतात… जातिव्यवस्था विद्वत व्यवहारातून घट्ट बांधली गेली नाही, तर ती बांधारी लोकांच्या वर्गीकरणातून उद्भवलेली आहे.”{codeBox}
आणखी उदार विचार:
“जातिव्यवस्था नैतिकता नष्ट करते. परोपकार नष्ट करते. जनमत निर्माण होऊ देत नाही.”{codeBox}
हे विचार पुढे नेण्यासाठी त्यांनी अनेक आंदोलनं राबवली, ज्यात महाड सत्याग्रह 1927 आणि बहिष्कृत हितकारिणी सभा (Bahishkrit Hitakarini Sabha) यांचा समावेश होता सामाजिक आणि शैक्षणिक अधिकारांसाठीच्या संघर्षाचे अग्रदूत आंदोलन.
हेही वाचा : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर स्वतंत्र भारतात | Dr Babasaheb Ambedkar in Post Independent India | Jaybhimtalk
संविधानावरील आढावा: समानता व अभिव्यक्ति स्वातंत्र्य
डॉ. आंबेडकर यांनी संविधान मसुदा तयार करताना राखलेल्या व्यापक तत्त्वांचा सारांश पुढीलप्रमाणे:
- Untouchability अर्थात अस्पृश्यता नष्ट—दुष्टरित नाहीसे केले—हे संविधानातच स्पष्ट केले (अनुच्छेद 17).
- आरक्षण (Reservation) मधील प्रणाली अनुसूचित जाती-जनजाती व अन्य मागासवर्गासाठी शैक्षणिक, सेवाक्षेत्र, शासकीय नोकर्‍यांत संधी सुनिश्चित केली.
- मौलिक अधिकार: अभिव्यक्ति, सभा- संघटना, धर्म, न्याय या क्षेञात आवश्यक अधिकार संविधानात समाविष्ट केले.
- संघर्षात्मक उदगार: विरोधी चेतावण्या
समविचारी लोकशाहीची दिशा बाबासाहेबांनी सतत ठेपवली:
“Beware of Parliamentary Democracy; it is not the best product as it appears to be.”{codeBox}
ते म्हणत: जर सामाजिक-आर्थिक समता न मिळाली तर फक्त राजकीय ढांच्यावर आधारित लोकशाही टिकणं कठीण होईल; ती ढाच्यानेच बुडवली जाऊ शकते. त्यांनी स्पष्टपणे सांगितले की, जनता एवढं नियंत्रण नाकारण्यात समर्थ आहे की गडबडीत लोकशाही स्फोट होऊ शकते .
आजही प्रेरणादायक संदेश आणि प्रभाव
आजच्या काळात बाबासाहेबांचे विचार सामाजिक न्याय व समता सुनिश्चित करणारे मार्गदर्शन आहेत. त्यांची दृष्टी आजही लागू होते:
- Time च्या एक Article नुसार वर्णन आहे की, संविधान Drafting Committee चे अध्यक्ष म्हणून बाबासाहेबांनी सामाजिक न्याय, व्यक्तीस्वातंत्र्य व लोकतांत्रिक सुधारणा अंगीकारल्या .
- Drishti IAS नुसार, “नया भारत ला राजकीय स्वातंत्र्य मिळाले आहे, परंतु सामाजिक व आर्थिक स्वातंत्र्याचा उदय अजून व्हायलाच हवा” हा आवाहन आजही अपेक्षित आहे .
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची स्वातंत्र्याविषयीची कल्पना एक संपूर्ण, त्रिकोणीय दृष्टिकोन होती राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक स्वातंत्र्य. त्यांचा संदेश इतका व्यापक होता की स्वातंत्र्याचे खरे तत्त्व राज्यशक्तीच्या बाहेर वैयक्तिक आणि सामूहिक मानवतेत संबंधीत होते.
ते म्हणायचे, "जर समाजातील प्रत्येक घटकाला मानवी हक्क, संधी, स्वातंत्र्य मिळाले मगच खऱ्या अर्थाने स्वातंत्र्य साकार होईल." हा विचार आजही आपल्याला पुढे घेऊन जातो.
हा लेख व्हिडिओ स्वरूपात पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा
हेही वाचा :
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे शिक्षण आणि त्यांनी मिळवलेल्या पदव्या | Dr Ambedkar's Educational Qualification Marathi
- डॉ. बी.आर. आंबेडकर यांच्याबद्दल माहिती नसणाऱ्या 20 गोष्टी | 20 Unknown facts about Dr Babasaheb Ambedkar
- भीमा कोरेगावची लढाई: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा प्रेरणादायी वारसा | Bhima Koregaon History