महार वतन: गुलामगिरीचे प्रतीक आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा मूळनिवासी लढा
भारतीय समाजाच्या इतिहासात 'वतन' हा शब्द केवळ जमिनीच्या तुकड्याशी संबंधित नाही, तर तो एका संपूर्ण सामाजिक आणि आर्थिक संरचनेशी जोडलेला आहे. या अनेक वतनांपैकी 'महार वतन' हे एक असे वतन होते, ज्याने कोट्यवधी लोकांना शतकानुशतके एका विशिष्ट प्रकारच्या गुलामगिरीत जखडून ठेवले होते. वरवर पाहता, हे वतन 'काकाच्या बदल्यात मिळालेली जमीन' असे दिसत असले, तरी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी या पद्धतीचे जे विश्लेषण केले, ते भारतीय समाजशास्त्रातील एक मैलाचा दगड आहे. बाबासाहेबांनी 'महार वतन' हे आर्थिक शोषणाचे आणि सामाजिक अपमानाचे सर्वात मोठे प्रतीक मानले आणि ते नष्ट करण्यासाठी त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य पणाला लावले.
'महार वतन' पद्धतीचे क्रूर स्वरूप
'महार वतन' समजून घेण्यासाठी आधी 'वतन' म्हणजे काय हे समजून घेणे आवश्यक आहे. 'वतन' म्हणजे शासनाची किंवा गावाची विशिष्ट सेवा करण्याच्या बदल्यात मिळालेली वंशपरंपरागत जमीन. मध्ययुगीन काळापासून ही 'बलुतेदारी' पद्धत अस्तित्वात होती. या पद्धतीत महार समाजाकडे 'गाव-कामगार' म्हणून अनेक कामे सोपवण्यात आली होती.
'महार वतना'त कोणती कामे अंतर्भूत होती?
- सरकारी सेवा: सरकारी अधिकाऱ्यांची (जसे की पाटील, तलाठी) वेठबिगारी करणे, त्यांच्यासाठी पाणी भरणे, त्यांच्या घोड्यांची व्यवस्था पाहणे, सरकारी पत्रे किंवा दस्तऐवज एका गावातून दुसऱ्या गावात पोहोचवणे.
- गावाची सेवा: गावात दवंडी देणे (सरकारी सूचना ओरडून सांगणे), गावाच्या वेशीवर पहारा देणे, रात्री गस्त घालणे.
- हीन मानली जाणारी कामे: मेलेली जनावरे (विशेषतः गुरे) ओढून गावाबाहेर नेणे, त्यांची कातडी काढणे, गुरांचे सरण वाहणे.
- न्याय आणि सुव्यवस्था: गावातील गुन्हेगारांचा माग काढणे, त्यांना पकडून आणणे आणि सरकारी अधिकाऱ्यांसमोर हजर करणे.
या सर्व कामांच्या मोबदल्यात, महार कुटुंबाला जमिनीचा एक छोटा तुकडा (ज्याला 'हाडकी-हाडोळा' असेही म्हटले जाई) दिला जात असे. ही जमीन बहुतांश वेळा नापीक, पडीक किंवा गावापासून दूर असे.
'बॉम्बे हेरिडेटरी ॲक्ट, 1874' (Bombay Hereditary Act, 1874):
ब्रिटिश सरकारने या शोषणकारी पद्धतीला कायदेशीर स्वरूप दिले. या कायद्याने वतनदाराला जमिनीचा 'मालक' न बनवता, केवळ 'धारक' बनवले. याचा अर्थ असा की, जोपर्यंत वतनदार (महार) ती सेवा करत राहील, तोपर्यंतच तो ती जमीन कसू शकत होता. जर त्याने सेवा नाकारली, तर ती जमीन सरकारजमा होत असे. हा कायदा म्हणजे या सामाजिक गुलामगिरीला मिळालेली कायदेशीर मान्यताच होती.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे निदान: 'वतन' म्हणजे 'गुलामगिरी'
ज्या व्यवस्थेला इतर लोक 'परंपरा' किंवा 'रोजगाराचे साधन' मानत होते, त्या व्यवस्थेतील भयंकर शोषण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी अचूक हेरले. त्यांचे मत अत्यंत स्पष्ट होते: "महार वतन हे महार समाजाच्या प्रगतीतील धोंड आहे."
बाबासाहेबांनी या पद्धतीला गुलामगिरी का म्हटले, याची कारणे अत्यंत सखोल आहेत:
1. आर्थिक शोषण (Economic Exploitation)
बाबासाहेबांच्या मते, हे 'वतन' म्हणजे श्रमाचा योग्य मोबदला नव्हे, तर ती एक 'वेठबिगारी' (Forced Labour) होती.
- तूटपुंजा मोबदला: दिवस-रात्र करावी लागणारी अमर्याद कामे आणि त्याबदल्यात मिळणारा जमिनीचा छोटा तुकडा, याचे कोणतेही आर्थिक गणित जुळत नव्हते. त्या जमिनीतून मिळणारे उत्पन्न कुटुंबाच्या उदरनिर्वासाठी कधीच पुरेसे नसे.
- आर्थिक प्रगतीला अडथळा: वतनदाराला ही सर्व कामे सोडून इतर कोणताही व्यवसाय, नोकरी किंवा धंदा करण्याची मुभा नसे. तो २४ तास गावाशी आणि सेवेशी बांधलेला असे. यामुळे त्याची आर्थिक प्रगती पूर्णपणे खुंटली होती.
- अवलंबित्व: या वतनामुळे महार समाज आर्थिकदृष्ट्या पूर्णपणे सवर्ण गाव-व्यवस्थेवर अवलंबून राहिला. हे अवलंबित्वच त्यांच्या शोषणाचे मूळ कारण बनले.
2. सामाजिक शोषण आणि आत्मसन्मानाचा ऱ्हास (Social Exploitation)
बाबासाहेबांसाठी आर्थिक शोषणापेक्षाही सामाजिक शोषण आणि मानवी प्रतिष्ठेचा (Human Dignity) प्रश्न अधिक महत्त्वाचा होता.
- हीन दर्जाची कामे: 'महार वतन' अंतर्गत करावी लागणारी कामे (उदा. मेलेली जनावरे ओढणे, मैला उचलणे) ही मुद्दामहून अशी निवडली गेली होती, जी 'अपवित्र' मानली जात. ही कामे त्यांच्यावर लादून, त्यांना कायमचे 'अस्पृश्य' ठरवण्याचा हा एक सामाजिक कट होता.
- जातिव्यवस्थेचे मूळ: बाबासाहेबांनी स्पष्टपणे सांगितले की, जोपर्यंत महार समाज ही गावकीची हीन कामे करत राहील, तोपर्यंत त्यांच्या कपाळावरील 'अस्पृश्यते'चा शिक्का कधीही पुसला जाणार नाही. वतन पद्धत हे जातिव्यवस्थेचे आणि अस्पृश्यतेचे आर्थिक मूळ होते.
- गुलामगिरीची मानसिकता: वतनाच्या या तुकड्याच्या मोहापायी, महार समाजाने आपला आत्मसन्मान गहाण टाकला आहे, अशी त्यांची तीव्र भावना होती. "भाकरीच्या तुकड्यासाठी आपण आपली प्रतिष्ठा विकत आहोत," हे ते समाजाला ठणकावून सांगत.
3. स्वातंत्र्याची गळचेपी (Suppression of Freedom)
वतन पद्धत ही व्यक्तीच्या मूलभूत स्वातंत्र्यावर घाला होती:
- व्यवसाय स्वातंत्र्याचा अभाव: व्यक्तीला आपला व्यवसाय निवडण्याचे स्वातंत्र्य नव्हते. जो महार वतनदाराच्या पोटी जन्माला आला, त्याने तेच काम करणे बंधनकारक होते.
- स्थलांतराचा अभाव: वतनदार ती जमीन आणि गाव सोडून जाऊ शकत नव्हता. जर तो गेला, तर त्याचे 'वतन' जप्त होत असे. बाबासाहेबांनी ओळखले होते की, जोपर्यंत हा समाज खेड्यात अडकून आहे, तोपर्यंत त्याची प्रगती अशक्य आहे. "खेड्यातून बाहेर पडा आणि शहरात जा," हा त्यांचा सल्ला या वतन पद्धतीला दिलेले थेट आव्हान होते.
बाबासाहेबांचा लढा: 'वतन' निर्मूलनाची मागणी
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी केवळ निदान केले नाही, तर त्यांनी या गुलामगिरीतून मुक्त होण्यासाठी कायदेशीर आणि सामाजिक, अशा दोन्ही आघाड्यांवर लढा उभारला.
1. कायदेशीर लढा (The Legal Battle):
1927 मध्ये मुंबई कायदेमंडळाचे सदस्य (MLC) झाल्यावर, बाबासाहेबांनी 'महार वतन' बिलाचा मसुदा तयार करण्यास सुरुवात केली. त्यांनी 1984 च्या कायद्यालाच आव्हान दिले.
- बिलाची मागणी: बाबासाहेबांची मागणी 'सुधारणे'ची नव्हती, तर 'निर्मूलना'ची होती. त्यांनी स्पष्ट मागणी केली की, ही 'सेवा-शर्त' (Service Condition) पूर्णपणे रद्द करण्यात यावी.
- 'रयतवारी'ची मागणी: त्यांनी सुचवले की, वतनदारांकडून नाममात्र 'नजराणा' (फी) आकारून, ती जमीन 'रयतवारी' पद्धतीत (म्हणजे पूर्ण मालकी हक्काने) रूपांतरित करावी. मालक झाल्यावर तो ती जमीन विकू, भाड्याने देऊ किंवा स्वतः कसू शकत होता आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, तो 'सेवे'च्या बंधनातून कायमचा मुक्त होणार होता.
2. सामाजिक प्रबोधन (The Social Awakening):
हा लढा कायदेशीर लढ्यापेक्षाही कठीण होता. कारण यात बाबासाहेबांना स्वतःच्या समाजातील काही लोकांच्या विरोधालाही तोंड द्यावे लागले.
- अंतर्गत विरोध: अनेक वतनदार महार, ज्यांच्याकडे उत्पन्नाचे दुसरे कोणतेही साधन नव्हते, ते या वतनाच्या तुकड्याला 'सुरक्षितता' मानत होते. "वतन गेले तर आपण खाऊ काय?" ही भीती त्यांच्या मनात होती.
- बाबासाहेबांची भूमिका: बाबासाहेबांनी अनेक सभांमधून समाजाला खडसावले. त्यांनी सांगितले, "या वतनाच्या तुकड्यापायी तुम्ही गुलामगिरीचे जिणे जगत आहात. आत्मसन्मानासाठी हा तुकडा फेकून द्या." त्यांनी लोकांना 'गावकीची कामे' ( degrading tasks) सोडण्याचे आवाहन केले. हा लढा केवळ आर्थिक स्वातंत्र्याचा नसून, तो 'मानसिक मुक्ती'चा (Mental Emancipation) लढा आहे, हे त्यांनी पटवून दिले.
लढ्याचे फलित: वतन निर्मूलनाचा कायदा
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी त्यांच्या हयातीत हा लढा सुरू केला, सभा गाजवल्या आणि कायदेमंडळात आवाज उठवला. त्यांच्या या अथक प्रयत्नांना त्यांच्या महापरिनिर्वाणानंतर यश आले.
त्यांच्याच विचारांच्या आणि लढ्याच्या पायावर, महाराष्ट्र सरकारने "महाराष्ट्र कनिष्ठ गाव वतने निर्मूलन कायदा, 1958" (The Maharashtra Inferior Village Watans Abolition Act, 1958 - जो 1959 मध्ये लागू झाला) संमत केला.
- या कायद्याने 'महार वतना'सह सर्व कनिष्ठ वतने एका फटक्यात रद्दबातल ठरवली.
- 'सेवे'च्या बदल्यात जमीन, ही संकल्पनाच नष्ट करण्यात आली.
- बाबासाहेबांनी सुचवल्याप्रमाणे, मूळ वतनदारांना ठराविक 'नजराणा' (फी) भरून, ती जमीन 'पुनर्प्रदान' (Re-grant) करून घेण्याची, म्हणजेच तिचे पूर्ण मालक होण्याची संधी देण्यात आली.
'महार वतन' म्हणजे काय, याचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे विश्लेषण केवळ ऐतिहासिक किंवा आर्थिक नव्हते, तर ते मूलतः मानवी प्रतिष्ठेशी जोडलेले होते. त्यांच्या मते, 'महार वतन' हे एक असे पिंजरे होते, ज्यात भाकरीचा तुकडा टाकून संपूर्ण समाजाला गुलाम बनवण्यात आले होते. या वतनाच्या निर्मूलनाचा लढा हा अस्पृश्यता निर्मूलनाच्या लढ्याचा एक अविभाज्य भाग होता. या लढ्याद्वारे बाबासाहेबांनी हे सिद्ध केले की, खरा 'स्वराज्य' किंवा 'स्वातंत्र्य' तेव्हाच मिळते, जेव्हा माणूस आर्थिक शोषणातून आणि सामाजिक अपमानातून एकाच वेळी मुक्त होतो.