गुरुपौर्णिमा आणि बौद्ध धम्म | Gurupornima and Buddhism | Buddhism | गुरुपोर्णिमा बौद्ध धम्म
भारतीय संस्कृतीत गुरु या संकल्पनेला अत्यंत महत्त्व दिलं जातं. ‘गुरु’ म्हणजे अज्ञानातून ज्ञानाकडे घेऊन जाणारा, अंधारातून प्रकाशाकडे घेऊन जाणारा मार्गदर्शक. अनेक धार्मिक आणि आध्यात्मिक परंपरांमध्ये गुरुंच्या कार्याचा गौरव करणारा विशेष दिवस म्हणजे गुरुपौर्णिमा. ही पौर्णिमा आषाढ महिन्यात येते आणि वेगवेगळ्या परंपरांमध्ये विविध प्रकारे साजरी केली जाते. विशेषतः बौद्ध धम्मात, गुरुपौर्णिमेला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. ही फक्त एक सण नाही, तर ही एक आध्यात्मिक स्मृती आहे – तथागत गौतम बुद्धांनी आपल्या पहिल्या पंच भिक्षूंना धम्मदेशन केल्याची आठवण.
हेही पाहा: आषाढ पौर्णिमा बौद्ध धम्मातील महत्त्वाचा दिवस | आषाढ पौर्णिमा | बौद्ध धम्म | Buddhism
गुरुपौर्णिमेचा उगम आणि पारंपरिक अर्थ:
गुरुपौर्णिमा ही भारतीय पंचांगानुसार आषाढ महिन्यातील पौर्णिमेला साजरी केली जाते. पारंपरिक हिंदू परंपरेनुसार ही तिथी महर्षी व्यास यांचा जन्मदिवस मानली जाते. म्हणूनच याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात. महाभारत, पुराणे आणि वेदांचे संपादन करणाऱ्या व्यास ऋषींच्या स्मरणार्थ हा दिवस गुरुंच्या चरणी कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी वापरला जातो.
बौद्ध धम्मात गुरुपौर्णिमेचे महत्त्व:
बौद्ध परंपरेनुसार, गुरुपौर्णिमा हा दिवस फक्त गुरुंसाठी नव्हे तर धम्माच्या पहिल्या प्रचाराचा दिवस म्हणून ओळखला जातो. गौतम बुद्धांनी बोधगया येथे ज्ञानप्राप्ती (बुद्धत्त्व) मिळवल्यानंतर, आपले पहिले धम्मोपदेश वाराणसीजवळील सारनाथ येथे दिले. तेव्हा त्यांनी पाच भिक्षूंना (पंचवर्गीय भिक्षूंना) पहिला उपदेश केला. हाच दिवस म्हणजे गुरुपौर्णिमा. बौद्ध अनुयायांसाठी हा दिवस धम्मचक्र प्रवर्तन दिन म्हणूनही ओळखला जातो.
हेही पाहा: वर्षावास म्हणजे काय ? What Is Varshavasa In Marathi? वर्षावास संपूर्ण माहिती इतिहास
धम्मचक्र प्रवर्तन – इतिहासाची एक महत्त्वपूर्ण घटना:
गौतम बुद्धांनी बोधगया येथे ज्ञानप्राप्तीनंतर काही काळ मौन पाळले. नंतर त्यांनी ठरवलं की हा सत्याचा मार्ग इतरांपर्यंत पोहोचवावा. ते वाराणसीजवळील मृगदाव (सारनाथ) येथे गेले आणि तेथे त्यांचे पाच जुने साधक मित्र होते – कौण्डिण्य, भद्रिक, वप्स, महानाम आणि अश्वजित. त्यांना त्यांनी "धम्म" सांगितला – म्हणजेच चार आर्यसत्य आणि आष्टांगिक मार्ग.
चार आर्यसत्य:
- दुःख आहे
- दुःखाची कारणं आहेत
- दुःखाचे निरसन शक्य आहे
- त्या निरसनासाठी आष्टांगिक मार्ग आहे
आष्टांगिक मार्ग:
- सम्यक दृष्टि
- सम्यक संकल्प
- सम्यक वाणी
- सम्यक कर्म
- सम्यक आजीविका
- सम्यक प्रयत्न
- सम्यक स्मृती
- सम्यक समाधी
या दिवसापासूनच बुद्धांनी धम्माचा प्रचार सुरू केला आणि जगभर हा महान विचारप्रवाह पोहोचवला.
हेही पाहा: त्रिपिटक मध्ये किती भाग आहेत? | What is Tripitak in Marathi | Three Pitaka
गुरुची भूमिका बौद्ध धम्मात:
बौद्ध धम्मात गुरु म्हणजे "कल्याणमित्र" – जो तुमच्या आत्मोन्नतीसाठी मार्गदर्शन करतो. तथागत बुद्ध हे स्वतः एक आदर्श गुरु होते. त्यांनी कधीही स्वतःला पूजनीय देव मानलं नाही. उलट त्यांनी सांगितलं, “अत् दीपो भव” म्हणजेच "स्वतःचा दीप बना". त्यांनी शिष्यांना प्रश्न विचारायला शिकवलं, विवेक वापरून निर्णय घ्यायला शिकवलं. त्यांच्या मते गुरुचा उद्देश शिष्याला त्याच्या स्वबळावर उभं करणं असतो.
आजच्या काळातील गुरुपौर्णिमेचा बौद्ध अर्थ:
आधुनिक काळात गुरुपौर्णिमा केवळ एक परंपरा नाही, तर ही धम्माच्या मूळ तत्त्वांचा पुनरुच्चार करण्याची संधी आहे. अनेक बौद्ध विहारांमध्ये या दिवशी विशेष कार्यक्रम होतात:
- धम्म देशना
- पाली पठण
- भिक्षूंचं सन्मान
- धम्म वाचन व चिंतन
- बुद्ध व धम्म यांचं स्मरण
विशेषतः डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी 14 ऑक्टोबर 1956 रोजी बौद्ध धम्म स्वीकारला, आणि त्यानंतर लाखो अनुयायांनीही बौद्ध धर्म स्वीकारला. त्यांनी धम्मचक्र प्रवर्तन दिनाचे नवजीवन दिले. आजही अनेक नवबौद्ध गुरुपौर्णिमा आणि धम्मचक्र प्रवर्तन दिवस म्हणून एकत्र साजरा करतात.
हेही पाहा: धर्मांतर करण्यामागचे मुख्य कारणे | बौध्द धर्म च का? धम्मचक्र प्रवर्तन दिन विशेष | Dhammchakra Din
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि गुरुपौर्णिमा:
बाबासाहेबांनी बौद्ध धम्म स्वीकारताना फक्त धर्मांतर केलं नाही, तर त्यांनी बुद्धाच्या विचारांनुसार समाज सुधारण्याचा वसा घेतला. त्यांनी सांगितलेली त्रिसरण आणि पंचशील ही बौद्ध धम्माची तत्त्वं नवबौद्धांसाठी मार्गदर्शक बनली. गुरुपौर्णिमेच्या निमित्ताने त्यांच्या कार्याचाही स्मरण केला जातो.
गुरुपौर्णिमेचा आधुनिक संदेश:
आजच्या विद्यार्थ्यांना, तरुणांना, समाजाला जर खरे मार्गदर्शक हवे असतील, तर बुद्ध आणि बाबासाहेब यांचं मार्गदर्शन अत्यंत आवश्यक आहे. गुरुपौर्णिमेच्या निमित्ताने आपण आपल्या आयुष्यातील “गुरु” म्हणजे विचार, तत्त्वं आणि सत्य यांचा पुनर्विचार करायला हवा. ही एक संधी आहे अंधश्रद्धा, विषमता आणि अन्यायाविरोधात उभं राहण्यासाठी. गुरुपौर्णिमा ही परंपरा आणि प्रबोधन यांचं सुंदर मिश्रण आहे.
गुरुपौर्णिमा हा दिवस बौद्ध धम्मात अत्यंत पवित्र मानला जातो. हा दिवस आपल्याला स्मरण करून देतो की बुद्धांनी जे धम्मचक्र सुरू केलं ते आजही चालू आहे – प्रज्ञा, करुणा आणि समता या तत्त्वांवर आधारित. बौद्ध अनुयायांसाठी ही एक कृतज्ञतेची, चिंतनाची आणि आत्मपरीक्षणाची संधी आहे.
हेही पाहा: